خراسان حنوبی، استانی کویری با بناهای تاریخی و قناتهای متعدد و با فرهنگی غنی و معماری خاص است. خراسان جنوبی همچنین مرکز مهم کشت زعفران و زرشک است.
در شرق کشور و در نواری مرزی با کشور افغانستان استانی کویری قرار دارد که زمانی بخشی از خراسان بزرگ بوده است. سرزمین کهن خراسان که از سال ۱۳۸۳ و در تقسیمات کشوری به سه استان تقسیم شده است ( خراسان رضوی ، خراسان شمالی ، خراسان جنوبی )، بخشی از سرزمین «قُهستان» (معرب کوهستان) کهن است. این سرزمین از شمال شرق تا هرات در افغانستان و از غرب و جنوب تا کویر لوت و منطقه سیستان در استان سیستان و بلوچستان کنونی ادامه داشته است، قاین و تون (توس امروزی) از شهرهای مهم آن به شمار میرفته و مرکز آن قاین، سکونتگاه برخی از اقوام آریایی بوده است. قاین از دوران قاجار به امروز به تدریج اهمیت خود را از دست میدهد و بیرجند به عنوان مرکز و شهر مهم منطقه جایگزین آن میشود.
خراسان جنوبی سومین استان وسیع کشور است و شهرستان طبس با مساحت ۵۷ هزار کیلومترمربع، بزرگترین شهرستان خاورمیانه نام گرفته که بخش عمده آن را کویر و بیابان تشکیل میدهد که میتواند مقصد مهمی برای گردشگری، بومگردی، طبیعتگردی و کویرنوردی استان قرار گیرد. آب و هوای خشک و بیابانی و با ميانگين بارندگی سالانه ۱۳۴ ميلیمتر، آب و هوای غالب در استان خراسان جنوبی است. هر چند در نواحی کوهستانی و مرتفع، اقلیم کمی معتدلتر میشود، با این حال خراسان جنوبی را میتوان بعد از استان کرمان دومین استان بیابانی ایران نامید. یکی دیگر از خصوصیات بارز جغرافیایی این استان وزش بادهای ۱۲۰ روز سيستان است که چرخ آسبادهای این استان را در فصل برداشت گندم میچرخاند تا کشاورزان بتوانند از این نیروی طبیعی برای تهیه آرد استفاده کنند. در بخش کشاورزی همچنین از زرشک، عناب و زعفران به عنوان محصولات برجسته خراسان جنوبی اسم برده میشود.
از ویژگیهای خراسان جنوبی، معماری جالب توجه روستاهایش است که در منطقه طبس بیش از سایر مناطق خودنمایی میکند. باغ ایرانی با درختان سر به فلک کشیده در شهرهای مختلف استانی چنین کویری، قناتهای قدیمی، قلعههای اسماعیلی و آسبادهایی که جلوه مهندسی کهن و خاص خود را بیشتر از هر چیز دیگری به نمایش میگذارند، به همه اینها جاذبههای طبیعی حاصل از وجود کوهها و درههای ییلاقی، چشمههای آبگرم، پهنههای گسترده کویری و سازههای طبیعی حاصل از فرسایش باد و باران را باید اضافه کرد.
ویژگیهای فرهنگی قابل توجه خراسان جنوبی را میتوان در عناصری مانند زبان، لباس، موسیقی، جشنها، مراسم خاص و آیینی همچنین صنایع دستی که هنوز در زندگی مردم جاری هستند، مشاهده کرد. مردم این منطقه هنوز هم به برگزاری مراسم و نگهداری از آیینهای خود پایبندند. برگزاری مراسمی مانند عید نوروز و اجرای آیینهای آن، در همه شهرها و روستاهای استان خراسان جنوبی مشهود است. برگزاری مراسمی همچون برات که در آخرین پنجشنبه سال بر سر خاک درگذشتگان خود به پخش کردن شیرینی و نان که بخشی از این مراسم است میپردازند برگزاری چنین مراسمی از چنان اهمیتی برخوردار است که همه اهالی سعی در رساندن خویش به شهر و یا روستای اجدادی خود و شرکت در مراسم برات دارند. مراسمی همچون کاکل و شکر گزاری در کشاورزی، جشن قوج گذاری و کوچ در امر دامداری، مراسم ماه محرم از قبیل نخل برداری، تعزیه خوانی، علم بندان، علم گردانی، بیل زنی، مشعل گردانی، هفت منبر، سنگ زنی، کفچلزی و همچنین مراسم استثنایی روستای چنشت مواردی است که میتوان از آن نام برد.
منطقه خراسان جنوبی از طرفی به دلیل موقعیت جغرافیایی سخت خود، چندان مورد توجه اقوام بیگانه نبوده و از تاخت و تاز و همچنین مهاجرت در امان مانده، و از طرف دیگر به دلیل دوری از مرکز و نبود زیرساختهایی مناسب برای حمل و نقل مقصد گردشگران نبوده است. بیشتر مردم این منطقه فارس و زبان بیشترشان فارسی دَری است كه در مناطق مختلف استان، با گویشی نزدیک به هم صحبت میکنند. گویشی که کمتر واژههایی از سایر زبانهای دیگر در آن شنیده میشود. تنها در برخی نقاط جنوبی استان و به صورت محدود زبان بلوچی هم صحبت میشود.
از دیگر ویژگی های فرهنگی خراسان جنوبی برای داشتنش به خود می بالد می توان رقص چوب و دوتار را اسم برد. موسیقی مقامی خراسان جنوبی و دوتار که از اساتید بنامی نه تنها در سطح ایران بلکه در سطح بینالمللی بهره میبرد و نام آنها در جهان شنیده شده است. نوایی دلنشین و سوزناک چنان نرم از سرپنجههایی زخم خورده و خشن دستان مردانی از این دیار بر میآید که گویی آهویی در پهنه دشتهای کویری جولان میدهد و باکی از شکار در خود ندارد. و رقصی چنان میانه میدان که کوبش چوبهایش از دلاوری مردانش خبر میدهد. مردانی با دستاری سفید بر سر چرخ میزنند و به سوی آسمان پرواز میکنند و با نمایشی زیبا از همبستگی باز به زمین برمیگردند.
منطقه خراسان جنوبی هم از هجوم لباسهای وارداتی از دیگر نقاط این کره خاکی در امان نمانده و تنها بر تن پیرمردان و پیرزنان و یا در روستاهایی دور، می توان سراغ از پوشش سنتی و کفشهایی سنتی (چپّت) که تا چند سال پیش دوخته میشدند و مشتری داشتند گرفت که آن هم در حال کوچ از زندگی این مردمان است.
دیگر صنعت مهمی که بخشی از فرهنگ خراسان را بر دوش میکشد، فرشهای خاص منطقه است. از جمله فرش زیرکوه که شهرت خاصی دارد. هر چند به صورت کلی به نام فرش بیرجند شناخته شده است. فرش و قالیچههایی با طرحهایی زیبا و منحصر بفرد. از دیگر هنرهای دستی میتوان به سفره آردی ، پلاس بافی ، هوله بافی ، صفحهی مورد نظر پیدا نشد و ... اشاره کرد.
کشاورزی هم نقش موثری در این منطقه ایفا میکند. محصولات مهمی مانند زرشک و زعفران از یک سو و محصولات خاص منطقه مانند بادام، عناب و آلو بخارا از سوی دیگر از دیرباز سازگار با آب و هوای سخت و بیابانی منطقه، زینتبخش دشتهای آن بودهاند.