خراسان جنوبی زمانی بخشی از خراسان بزرگ محسوب می‌شد که در سال ۱۳۸۳ به شکل امروزی درآمد و بیرجند به مرکزیت این استان و یازده شهرستان دیگر نیز زیرمجموعه آن شدند. رد پای تاریخ در باغ‌ها و معماری خاص روستاهای استان خراسان جنوبی دیده می‌شود.
استانی کویری که از هر قطره آب و خاک حاصلخیزش نشانه‌ای از حیات و زندگی به وجود آمده است، قنات‌ها و باغ‌های سرسبز این منطقه نشانه‌ای از این سخن است. باغ و عمارت اکبریه یکی از آثار تاریخی مهم شهر بیرجند محسوب می‌شود، جزییات معماری خاص این عمارت را از دست ندهید چرا که تلفیقی از معماری روسی و اسلامی با یکدیگر است. ارگ کلاه فرنگی ، بنایی شش ضلعی که رنگی سفید دارد و امروزه به عنوان استانداری شهر بیرجند استفاده می‌شود و قدمتش به دوران زندیه می‌رسد، مدرسه شوکتیه در شهر بیرجند سومین مدرسه‌ای بود که به سبک دارالفنون ساخته شد و عاملی برای کسب شهرت علم و فرهنگ به این شهر گشت. آرامگاه حکیم نزاری در بافت قدیمی شهر وجود دارد. اگر می‌خواهید شهر را از بالا نگاه کنید به قلعه بیرجند که در بلندی آن بنا شده است سری بزنید. دیدن شهری با درختان چنار و حاشیه‌ای کویری هیچ وقت از یادتان نخواهد رفت.
عمارت باغ گلشن ، با معماری خاص و مربع شکلی که دارد یکی از مهم‌ترین باغ‌های ایرانی محسوب می‌شود که در فصل بهار یکی از جذاب‌ترین مناطق استان است.
در شهر فردوس مسجد جامع قدیمی است که دو ایوان دارد و به سبک معماری خراسانی ساخته شده است، چشمه آبگرم فردوس و قنات بلده و روستای باغستان از دیگر مناطقی است که در این شهر نباید دیدن آن‌ها را از دست داد.
معماری روستاهای خراسان جنوبی خاص و مورد توجه است. ماخونیک که یکی از هفت روستای شگفت‌انگیز جهان محسوب می‌شود و به روستای لی‌لی پوتها به خاطر کوتاهی قد مردمش، شهرت داشته است. اگر گشتی در این روستا بزنید آنچه جلب توجه خواهد کرد نوع ساخت خانه‌هاست که به صورت فشرده در کنار هم و در گودی زمین ساخته شده‌اند. روستای دیگری که می‌توان جمع معماری و طبیعت را با هم در آن دید، چنشت است. روستایی که بین چهار رودخانه و کوهستان قرار گرفته و باغ‌ها و مزراع فراوانی دارد. بافت مسکونی روستا، غار چنشت و چهل چاه از جمله دیدنی‌های تاریخی این روستا هستند. روستای اسفزار که قلعه‌ای تاریخی در بالای آن خودنمایی می‌کند. روستای استند که مصالح خانه‌های آن از سنگ است و در دره و منطقه‌ای کوهستانی قرار گرفته است، با قدم زدن در این روستا به بکر بودن آن پی خواهید برد. روستای نینگان که در شهرستان بشرویه قرار دارد و مرز بین کوه‌پایه و کویر است، آسیاب‌های بشرویه و قلعه دختر بشرویه از آثار تاریخی مهم آن هستند.
از کهن‌ترین شهرهای استان خراسان جنوبی خوسف است که بافتی تاریخی به همراه مسجدجامع و چند آرامگاه دارد. مسجد هندوالان با معماری خاص در سردر ورودی که تزیینات آجری آن بسیار متنوع است و یادگار دوران تیموریان است در درمیان قرار دارد. مکان پیدا نشدهای نهبندان، نشانه‌ای از ابتکار مردم کویر است، قلعه نهبندان ، قلعه شاه‌دژ و مدرسه هدایت از دیگر آثار تاریخی این منطقه به حساب می‌آیند.