شهرستان ملایر با ارتفاع ۱۷۸۰ متر از سطح دریا و با وسعتی معادل ۳۲۱۰ کیلومترمربع، ۲۸۷۹۸۲ نفر را در خود جای داده و در جنوب شرقی استان همدان  واقع است. این شهرستان دارای ۸ شهر به نام‌های ملایر، ازندریان، جوکار، سامن، زنگنه، کهکدان، جوزان و حسین آباد ناظم است. شهر ملایر با جمعیت ۱۹۴۲۵۵ نفر مرکز شهرستان ملایر است. این شهر  پس از شهر همدان دومین شهر پرجمعیت استان است.

در آثار مختلف برای شهر تاریخی ملایر چند وجه تسمیه آورده شده که به استثنای یک مورد، مابقی در عقیده ترکیب کلمه ملایر از دو بخش "مال و آیر" مشترکند. مال به معنای خانه یا سرزمین و آیر یا "آگر" به معنای آتش است. به این استناد ملایر را "سرزمین آتش" معنا کرده‌اند. این اعتقاد وجود دارد که مادها در زمان حکومت خود بر این نواحی، با برافروختن آتش بر فراز کوه ها و بر روی تپه‌ها اخبار را به اطلاع سایر مناطق می‌رسانده‌اند. برخی آیر را آریایی معنا کرده و ملایر را "سرزمین آریایی" دانسته‌اند. عده‌ای نیز بر این باورند که اعراب پس از فتح و پشت سر نهادن نهاوند و رسیدن به ملایر به جستجوی آب در این محدوده پرداختند و چون آن را نیافتند این گونه گزارش کردند؛ "ما لایری" یعنی آب یافت نشد. این جمله به مرور و در اثر تکرار به صورت ملایر درآمد و بر این سرزمین اطلاق گردید.

آب و هوا

ملایر شهری کوهستانی است و در میان ارتفاعات رشته کوه زاگرس واقع است. این خطه حاصلخیز دارای طبیعت معتدل کوهستانی با زمستان‌‌های سرد و تا حدودی پر برف و تابستانی معتدل است.

تاریخ سکونت در محل کنونی ملایر به تمدن عیلام باز می‌گردد. در بررسی‌های باستان‌شناسی در تپه "نوشیجان" واقع در ۱۵ کیلومتری غرب ملایر، آثاری از دوران ماد، هخامنشی و ساسانی مشاهده شده است. ساسانیان سکه‌هایی که نام ملایر بر آن‌ها حک بود را در منطقه ضرب می‌کردند.

 اما شهر امروزی ملایر در سال ۱۲۲۱ هجری‌قمری به فرمان فتحعلی‌شاه قاجار و توسط پسر ارشد وی "محمدعلی میرزا دولتشاه" ساخته شد و به همین روی "دولت آباد" نام گرفت. وی منطقه پیرامون قلعه "بهرام چوبین" را برای احداث شهر برگزید. با احداث شهر، "ایل زند" باز هم به ملایر بازگشتند و در نزدیکی قلعه چوبین "قلعه زندیه" را ایجاد کردند و شهر بین این دو قلعه توسعه یافت. دولت آباد به سیاق معماری اصفهانی ساخته شد و فرزند دیگر فتحعلی شاه که از مادر به زندیه می رسید یعنی "شیخ‌علی میرزا" ملقب به "شیخ الملوک" به حاکمیت آن منصوب گردید. وی برای توسعه ی دولت آباد بسیار تلاش نمود و "بازار شیخ الملوک" و ملحقات آن از یادگارهای اوست. از دیگر بناهای قدیمی ملایر می‌توان به "خانه لطفعلی خان"، "خانه بابایی" و "خانه منصوری" اشاره کرد.

به استناد آمار دفتر سیاسی استانداری همدان ، اکثریت مردم شهرستان ملایر از اقوام فارس هستند. اقوام ترک نیز در روستاهای شمالی این شهرستان سکونت دارند.

زبان و گویش

گویشی که مردم شهر ملایر به آن تکلم می‌کنند "ملایری" نام دارد. این گویش دارای اشتراکات فراوان با زبان لری و لهجه همدانی است. "فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی" و "فرهنگ لغت بزرگ اسلامی" این گویش را به "پارسی میانه" نزدیک می‌دانند. "دانشنامه ملایر" گویش ملایری را دنباله "زبان مادی" دانسته است.

ساکنان برخی از روستاهای ملایر به زبان‌های لری و لکی تکلم می‌کنند. "زندی"، "کردی"، "ترکی ملایری"، "کسبی" و "ننجی" از دیگر گویش‌های رایج در سطح شهرستان ملایر است.

دین

اکثریت مردم ملایر شیعه دوازده امامی هستند و اقلیت بسیار محدودی یهودی مذهب نیز در این شهرستان سکونت دارند.

آداب و رسوم

آداب و رسوم ملایری‌ها به هموطنان لر زبان شبیه و دارای اشتراکات فراوانی با آن است. در ملایر نیز همانند دیگر شهر‌های این مرز و بوم آیین باستانی با آیین اسلامی تلفیق شده است. ملایری‌ها نیز نوروز و یلدا را با شکوه بسیار برگزار می‌کرده‌اند. آیینی که امروزه با فرهنگ زندگی مدرن آمیخته شده و به شکوه و زیبایی گذشته نیست. از جمله این مراسم زیبا می‌توان به "چله‌زری" اشاره کرد. در ملایر شب چله را چله‌زری می‌گفتند. در این شب خانواده‌ها شام را زودتر از همیشه صرف می‌کردند و دو بشقاب نقل رنگارنگ را بر روی کرسی می‌گذاشتند. هر یک از اعضای خانواده با این نیت که تا شب چله سال بعد هم‌چون شمع روشن دل بمانند، شمعی را روشن کرده و درون سینی روی کرسی قرار می‌دادند. سپس به قید قرعه یکی از دختران دم بخت را انتخاب کرده و بر وی رخت عروسی می‌پوشاندند و بر تختی که روی بام قرار داده بودند می‌نشاندند. این عروس "چله‌زری" خوانده می‌شد. نوازندگان گرداگرد چله زری جمع می‌شدند و می‌نواختند و مردم آبادی نیز ترانه می‌خواندند. پس از آن از هر خانه شمعی آورده و در اطراف چله‌زری روشن می‌کردند و هر یک از زنان و مردان دست بر روی شمع می‌گرفتند و بر صورت می‌کشیدند و می‌گفتند: "چله‌زری! زردی ما از تو، سرخی تو از ما، بر محمد و آل محمد صلوات". پس از سوختن شمع‌ها، مادر چله‌زری نقل‌های رنگارنگ بر سر او می‌ریخت و مردم نقل‌ها را بر می‌چیدند و از یکدیگر می‌قاپیدند.

سوغات و صنایع دستی

ملایر خطه تاکستان‌های وسیع است و مقام اول تولید و صادرات انگور را در کشور دارد. ۶۰ درصد جمعیت این شهرستان در باغات و مزاراع به باغداری و کشاورزی اشتغال دارند. از سوغات ملایر می‌توان به کشمش، باسلق، شیره انگور، عسل و گردو اشاره کرد. "نظامی گنجوی" درباره شیره ملایر این‌گونه سروده است:

امان از یاد دوشاب ملایر                       که آب آرد در کام جلایر

گیوه بافی ، قالی بافی ، گلیم‌ بافی و منبت کاری از صنایع دستی ملایری‌هاست. صنعت مبل سازی در ملایر و بیشتر روستا‌های آن رواج بسیار دارد.