تخت سلیمان در ۴۵ کیلومتری شمال شرق شهر تکاب در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی قرار دارد. این بنای تاریخی در دوران ساسانیان بزرگ‌ترین مرکز آموزش دینی و پرورش موبدان زرتشتی بوده است.

گفته می‌شود فرمان ساخت تخت سلیمان و آتشکده آن توسط بهرام، یکی از پادشاهان ساسانی داده شده و در دوران ساسانیان توسعه یافته است. بناهای مجموعه تخت سلیمان، در دوران ساسانیان، اشکانیان و ایلخانیان ساخته شده‌ که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آتشکده آذرگشنسپ و تالارهای دوره ساسانی اشاره کرد. مجموعه این بناها در سال ۶۲۴ میلادی درحمله امپراتوری روم به ایران ویران شد.

تخت سلیمان در گذشته نام‌های متعددی داشته است، رومی‌ها آن را گَنزه یا گَنزَک می‌نامیدند. در میان ارمنی‌ها به گزن یا کادزا معروف بوده است، در زبان یونانی با اسامی گنزکا، گادزا یا گادزاکا و مغولان آن را با نام «ستوریق» می‌شناختند. «شَیز» یکی دیگر از اسامی این شهر باستانی و مقدس بود. از تخت سلیمان در شاهنامه به «چیچست» و در اوستا به‌‌صورت «چِئی‌چَست» یاد شده است.

محوطه باستانی تخت سلیمان در ۱۲۰۰ شمسی توسط «رابرت کر پورتر» كشف شد و در سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۷ مورد کاوش قرار گرفت. پس از انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۷۲ کاوش‌ها متوقف شد. در نهایت این مجموعه در سال ۱۳۸۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مجموعه بناهای تخت سلیمان در پیرامون یک دریاچه‌ ساخته شده‌ که با دیواری بیضی‌شکل احاطه شده است. در داخل مجموعه، و در بخش شمالی یک آتشکده و در بخش جنوبی یک دریاچه قرار دارد. در شمال غربی دریاچه، ایوان بلندی به نام ایوان خسرو قرار دارد. بیرون از مجموعه و در بخش جنوب غربی، یک جوی سنگی موسوم به «سنگ اژدها» وجود دارد که بر اثر رسوبات آبی که به دریاجه درون محوطی می‌ریز به وجود آمده است.

دروازه شمالی ورودی اصلی شهر بوده، اما بر سردر دروازه جنوب شرقی که سالم‌ترین دروازه به‌جامانده از تخت سلیمان است، هفت محراب سنگی به نشانه هفت ایزد نگهبان در آیین زرتشت وجود دارد که افراد با عبور از زیر این نشانه مقدس، به مجموعه وارد می‌شده‌اند. در دوران ایلخانیان، دروازه‌ای در بخش جنوبی ساخته می‌شود که امروزه محل ورودی بازدیدکنندگان مجموعه است.

اوج قدرت تخت سلیمان در دوره ساسانیان بوده که یکی از سه آتشکده مهم آن دوره، به نام آتشکده آذرگُشنَسپ در آن بنا شد. این آتشکده در دوره خسرو انوشیروان از اهمیت و اعتبار بالایی برخودار بود. انوشیروان پس از تصرف سوریه و آسیای صغیر، «صلیب واقعی مسیحیان» را از اورشلیم به این محل آورد. تا این‌که سال ۶۲۴ میلادی و در حمله ارتش روم، این صلیب به اورشلیم برگردانده شد و هراکلیوس دستور ویرانی تخت سلیمان را داد. با ظهور اسلام این محل اعتبار گذشته خود را از دست داد، با این حال آتشکده آذرگُشنَسپ در قرن چهار هجری قمری با مقیاس كوچک‌تری مورد استفاده پیروان دین زرتشت قرار می‌گرفته است تا اینكه‌ در دوره مغول با بازسازی و احداث بناهای جدید به‌عنوان‌ تفرجگاه مورد استفاده قرار گرفت.

بنا بر اعتقاد ساسانیان، آتش مقدس نباید در معرض نور خورشید باشد، از اینرو بناهای آتشکده را در فضای کاملا بسته و با سقف گنبد چهارطاقی می‌ساختند. این آتشکده از بخش‌های مختلفی همچون اتاق مرکزی برای برگزاری مراسم نیایش، محراب آتش چهارطاقی کوچک آجری برای نگهداری آتش در زمان‌هایی به‌غیر از مراسم نیایش، گنج‌‎خانه‌ای برای نگهداری هدایا، نذورات و غنایم، سکونتگاه موبدان، انبارها، آموزشگاه‌های دینی و... تشکیل شده بود.

ایوان خسرو یا ایوان غربی در مجاورت آتشکده و در ضلع شمال غربی قلعه و به احتمال زیاد در زمان خسرو اول معروف به انوشیروان ساخته شده است. پادشاهان ساسانی از این ایوان خسرو برای برگزاری مراسم زیارت آتشکده آذرگشنسب استفاده می‌کردند.

در قسمت شمال شرقی آتشکده، محوطه‌ای با یک حیاط مربعی و چهار ستون مستطیل شکل متوسط در هر طرف قرار دارد که آن را معبد آناهیتا می‌دانند.در واقع این دومین معبد آناهیتا باقی مانده از زمان ساسانیان است.

در نزدیکی مجموعه تخت سلیمان، کوهی مخروطی‌شکل و توخالی موسوم به کوه زندان دیو یا زندان سلیمان است. مردم محلی معتقدند حضرت سلیمان (ع) برای مجازات دیو‌های نافرمان، آن‌ها را درون این سیاه چاله می‌انداخت. این کوه مخروطی که ارتفاعش از زمین‌های مجاور نزدیک به ۱۰۰ متر است، در طول هزاران سال بر اثر رسوب کانی‌های آب دریاچه شکل گرفته و گودالی به عمق ۸۰ متر با قطر تقریبی ۶۵ متر بوجود آورده است.

نویسنده: ترگل انوری‌نژاد